Ο ΜΕΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ
Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Ελληνοαμερικανική Ένωση 26-11-2013
Με αφορμή το έτος Καβάφη, πολλοί ήσαν εκείνοι, κυρίες και κύριοι, οι οποίοι επεχείρησαν να τον μελοποιήσουν και να τον κάνουν και ορατόριο και να τον χρίσουν “Ελληνικό” και να τον φέρουν μελωδικό κι αισθαντικό πιο κοντά στο ευρύτερο κοινό.
Εμείς εδώ απόψε επιμένουμε στον άλλο Καβάφη, στο δρόμο, θα λέγαμε, που χάραξε ο Δημήτρης Μητρόπουλος, από τα ιδρυτικά μέλη της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών.
Ο Μητρόπουλος μελοποίησε Καβάφη σχεδόν 90 χρόνια πριν, και η δουλειά του αυτή έχει επανειλημμένως και σωστά παρουσιαστεί σε συναυλίες της Ένωσης. Οι 14 Inventions παραμένουν ένα μοντέρνο έργο και το μόνο, ίσως, που αφορά αποκλειστικά στον ερωτικό Καβάφη.
Ο Μητρόπουλος συνέθεσε σε τρόπο μουσικά πρωτοποριακό για την εποχή, προφητεύοντας την άποψη που αργότερα διατυπώθηκε από τους φιλόλογους μελετητές, ότι ο Καβάφης είναι ο πρόδρομος της μοντέρνας ποίησης, αφού σε επιστολή του προς τον Καβάφη έγραψε: «Η μουσική μου είναι τόσο σύγχρονη όσο και η ατμόσφαιρα η καινούργια που αναδίνουν τα τραγούδια σας». Η μοντέρνα αυτή μελοποίηση, σφράγισε – κατά πως φαίνεται – τις επόμενες σοβαρές εργασίες ελλήνων συνθετών πάνω στον Καβάφη.
Οι μελοποιήσεις του μεγάλου Αλεξανδρινού από έλληνες λόγιους συνθέτες – ασχέτως της επιτυχίας τους – κινήθηκαν σε γραμμές λιτές, πολλάκις αφαιρετικές, ατονικές συχνά, πάντως όχι μελωδικές με την κοινή άποψη, δύσκολες για έναν μη εξοικειωμένο ακροατή, αλλά μήπως είναι απλή η Καβαφική ποίηση; Άπαγε!
Παρά όμως το αντικειμενικά δύσκολο του εγχειρήματος, ο Καβάφης είναι πια ο πλέον πολυμελοποιημένος ποιητής, από έλληνες, αλλά και ξένους συνθέτες. Νίκησε και εδώ τον Παλαμά, ο οποίος έπεται και με διαφορά. Φαίνεται πως η αναμέτρηση με τον Καβάφη είναι ένα στοίχημα – πέρα από την όποια φιλοδοξία – για κάθε συνθέτη.
Αξίζει να δούμε μια σύντομη διαδρομή του μελοποιημένου Καβάφη από έλληνες συνθέτες: Η αρχή με τον Μητρόπουλο το 1925-26.
Ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Καβάφη, το 1934, ο Γεώργιος Πονηρίδης (1887-1982) γράφει τρεις μελωδίες για φωνή και πιάνο, πάνω στα ποιήματα Επέστρεφε, Ηδονή και Του μαγαζιού.
Το έργο υπάρχει στην Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος “Λίλιαν Βουδούρη”.
Δύο χρόνια αργότερα ο Βασίλειος Παπαδημητρίου (Αρκαδινός) (1905-1975), γράφει το ποίημα “Δέησις” για φωνή και πιάνο.
Το 1942 ο Αριστοτέλης Κουντούρωφ (1896-1969) μελοποιεί το Μακρυά για φωνή και πιάνο.
Μεταξύ 1950-51 η Μαρία Καλογρίδου είναι η πρώτη ελληνίδα συνθέτρια που γράφει για φωνή και πιάνο τρία τραγούδια: Δέησις, Φωνές και Για νάρθουν.
Την επόμενη διετία 1952-53 ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ο πρώτος συνθέτης που γράφει για αφηγητή και 4 πνευστά πάνω στα ποιήματα Τελειωμένα, Μακρυά, Che fece... Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον.
Το 1953, γράφει και ο Γιάννης Παπαϊωάννου τα Κεριά, για φωνή και πιάνο που θα ακούσουμε απόψε και το οποίο είναι ανέκδοτο.
Το 1954 ο Λεωνίδας Ζώρας γράφει το Δίπτυχο από τον Κωνσταντίνο Καβάφη (Τείχη-Κεριά) για φωνή και πιάνο και την ίδια χρονιά αρχίζει τα Δεκατέσσερα ποιήματα του Καβάφη, πάλι για φωνή κια πιάνο, τα οποία ολοκληρώνει το 1960.
Το 1955 ο Αργύρης Κουνάδης γράφει τα Πέντε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη για φωνή και πιάνο (Εκόμισα εις την τέχνην, Θυμήσου σώμα..., Φωνές, Επέστρεφε, Μακριά), των οποίων η τελική version είναι το1981. Τρία από αυτά τα έκανε για φωνή με ενόργανο σύνολο το 1963.
Πριν ακριβώς 50 χρόνια, το 1963, ο Αντίοχος Ευαγγελάτος συνέθεσε τον Κύκλο τραγουδιών σε ποίηση Καβάφη για φωνή και πιάνο. Πρόκειται για τα ποιήματα: Θερμοπύλες, Ιωνικόν, Φωνές, Κεριά. Υπάρχει και εκδοχή για μέτζο και έγχορδα. Απόψε θα ακούσουμε τις Θερμοπύλες.
Από τα παραπάνω οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι – εκτός από κάποιες σκόρπιες συνθέσεις σε ποίηση Καβάφη μέχρι το 1950 – την επόμενη δεκαετία σημαντικοί έλληνες συνθέτες της λεγόμενης “Εθνικής Μουσικής Σχολής”, αλλά και εκτός αυτής, αρχίζουν να ασχολούνται συστηματικότερα με την Καβαφική ποίηση, συνθέτοντας κύκλους τραγουδιών, τους οποίους μάλιστα και επεξεργάζονται για χρόνια, μέχρι να φτάσουν σε μια επιθυμητή γι' αυτούς μορφή. Είναι και η εποχή που και στην Ελλάδα αρχίζει να καθιερώνεται ο Καβάφης και η ποίησή του φτάνει σε περισσότερο κόσμο.
Ο κατάλογος των συνθετών που έχουν μελοποιήσει Καβάφη είναι πολύ μακρύς. Υπολογίζονται πάνω από 120 οι έλληνες συνθέτες που έχουν μελοποιήσει Καβάφη μέχρι σήμερα. Και ο κατάλογος αυξάνει. Και δεν συμπεριλαμβάνουμε εδώ, φυσικά, τους τραγουδοποιούς που έχουν μελοποιήσει τον Αλεξανδρινό.
Επιτρέψτε μου εδώ να αναφερθώ στην Καβαφική εργογραφία των συνθετών που απόψε, σ’ αυτό το ειδικό αφιέρωμα, επιλέξαμε να σας παρουσιάσουμε.
Στον Αντίοχο Ευαγγελάτο αναφερθήκαμε ήδη.
Ας δούμε τον Γιάννη A. Παπαϊωάννου, ο οποίος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Ανασύραμε από το αρχείο του τα Κεριά του 1953 όπου παρατηρείται και κάτι ξεχωριστό. Ο συνθέτης παραλλάσει κάποιους στίχους του ποιητή, όπως π. χ. την αρχή του ποιήματος:
Ο Καβάφης γράφει:
Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας
σα μια σειρά κεράκια αναμένα
Και ο Παπαϊωάννου μελοποιεί:
Οι αγαπητές του μέλλοντός μας μέρες
ωσάν κεράκια στέκονται μπροστά μας
Και πιο κάτω:
Τα κρύα κεριά του Καβάφη γίνονται κατάμαυρα από τον Παπαϊωάννου, ο οποίος αλλάζει και τη σειρά των λέξεων του στίχου:
Κρύα κεριά, λυωμένα, και κυρτά γράφει ο ποιητής
Κι ο Παπαϊωάννου:
κατάμαυρα κεριά, κυρτά, λυωμένα.
Η φιλολογική έρευνα δεν μας δείχνει να παραδίδεται τέτοια μορφή του ποιήματος. Ίσως ο συνθέτης να το θυμόταν εσφαλμένα από μνήμης;
Το ενδιαφέρον επίσης με τα Κεριά είναι ότι ο Γιάννης Παπαϊωάννου ξαναπιάνει τον Καβάφη το 1966, δεκατρία χρόνια μετά απ’ αυτό το τραγούδι.
Στις 5 Μαρτίου 1966 ο Παπαϊωάννου μελοποιεί τρία ποιήματα του Αλεξανδρινού (Εκόμισα εις την τέχνην, Τελειωμένα, Απολείπειν ο θεός Αντώνιον) για μετζοσοπράνο και ενόργανο σύνολο. Τα τρία αυτά τραγούδια παρουσιάζονται στο Ζάππειο στις 19 Απριλίου 1966, στην Α’ Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής.
Στο τέλος της ίδιας χρονιάς, στις 29 Δεκεμβρίου του ’66, ο Γιάννης Παπαϊωάννου συνθέτει την καντάτα Η κηδεία του Σαρπηδόνος, βασισμένη στο ομώνυμο καβαφικό ποίημα, για μετζοσοπράνο, αφηγητή, χορωδία και ορχήστρα δωματίου. Ένα σημαντικό έργο, διάρκειας 25’, το οποίο δυστυχώς σπανιότατα ακούμε σε συναυλίες.
Τέσσερις μήνες μετά, στις 27 Απριλίου 1967 συνέθεσε το Ιωνικόν για χορωδία, το οποίο εκτελέστηκε στις 25 Ιουλίου του ίδιου έτους στο Μόναχο της Γερμανίας, από την Χορωδία του Μουσικού Τμήματος του ΑΠΘ, υπό τον Γιάννη Μάντακα και περιλαμβάνεται σε έκδοση του Υπουργείου Παιδείας, με έργα ελλήνων συνθετών για χορωδία a capella. Συγκινητική, νομίζω, είναι η πληροφορία που μας έδωσε μαέστρος Άλκης Μπαλτάς: Συμμετείχε ως νέος στη χορωδία του Μάντακα που ερμήνευε το Ιωνικόν.
Την ίδια εποχή, στις 14 Ιουνίου 1967, μελοποιεί ένα ακόμα ποίημα του Καβάφη, Τα Βήματα, για μικτή χορωδία και 10 όργανα. Και εδώ πρωτοπορεί ο συνθέτης, αφού πρόκειται για την πρώτη τέτοια εκδοχή Καβαφικού ποιήματος.
Ο Παπαϊωάννου επανέρχεται στον Καβάφη για φωνή και πιάνο, όταν γράφει στις 18 Σεπτεμβρίου 1974, τρία τραγούδια (Όσο μπορείς, Του πλοίου, Η πόλις) – διάρκειας 8 λεπτών – τα οποία παρουσιάστηκαν στις 21 Δεκεμβρίου 1976, στο πλαίσιο της Ε’ Εβδομάδας Σύγχρονης Μουσικής.
Ο Παπαϊωάννου συνέθεσε συνολικά έξι έργα σε ποίηση Καβάφη.
Στη συνέχεια, θα ακούσουμε, το Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, σε μουσική του Γιώργου Κουρουπού. Πρόκειται για το πρώτο τραγούδι που συνέθεσε ο Κουρουπός σε ποίηση Καβάφη, και το έγραψε κατόπιν προτροπής του μαέστρου Άλκη Μπαλτά για την εκδήλωση "Το τετράδιο του Πατριάρχη" που παρουσιάσαμε στο Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής της Πάτμου, που διευθύνει ο Άλκης Μπαλτάς, το 2006.
Ένα χρόνο αργότερα, τον Νοέμβριο του 2007, η Ορχήστρα των Χρωμάτων υπό τη διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη παρουσίασε σε συναυλία στην Φρανκφούρτη, το έργο του Κουρουπού Τρώες, βασισμένο στο ομώνυμο Καβαφικό ποίημα, για βαρύτονο και ορχήστρα δωματίου. Το τραγούδησε ο Σπύρος Σακκάς. Το έργο δεν έχει παιχτεί στην Ελλάδα.
Ακολουθούν τα ποιήματα Φωνές, Τείχη, Απ' τες εννιά και Η Πόλις, σε μουσική Λεωνίδα Κανάρη.
Ο συνθέτης Λεωνίδας Κανάρης καταπιάστηκε με την καβαφική ποίηση το 2005 όταν έγραψε κατά παραγγελία της Ελληνικής Κοινότητος Καϊρου, η οποία την ίδια χρονιά γιόρτασε τα 100 χρόνια από την ίδρυσή της με ημερίδα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, τρία τραγούδια σε ποίηση Καβάφη: Κεριά, Σαμ- ελ- Νεσίμ και Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον. Τότε έγινε και η πρώτη εκτέλεση και αργότερα (το 2008) τα τραγούδια αυτά συμπεριλήφθηκαν στον προσωπικό δίσκο του συνθέτη «One night when…”, με ερμηνεύτρια τη Δάφνη Πανουργιά, η οποία απόψε θα ερμηνεύσει τα Τείχη, που έγραψε ο συνθέτης ειδικά για την παραγωγή μας «Ο Καβάφης του Πατριάρχη» και τα ποιήματα Φωνές, Απ' τες εννιά και Η Πόλις, σε πρώτη εκτέλεση, γραμμένα ειδικά για την αποψινή συναυλία.
Για την παραγωγή μας «Ο Καβάφης του Πατριάρχη», που εστιάζει και στη σχέση του Καβάφη με την Κωνσταντινούπολη, απ’ όπου κατάγονταν οι γονείς του, ο Λεωνίδας Κανάρης συνέθεσε και μουσική που πλαισιώνει το πεζό Μία νυξ εις το Καλιντέρι. Πρόκειται για μουσική αφήγηση για ηθοποιό/αφηγητή, πιάνο και ένα ή δύο τραγουδιστές. Το παρουσιάσαμε τον περασμένο Ιούνιο στο Μουσείο Γουλανδρή.
Ακολουθούν, τρεις από τις 11 αφηγήσεις του Θόδωρου Αντωνίου σε ποίηση Καβάφη: Όταν διεγείρονται, Περιμένοντας τους βαρβάρους, Δόξα των Πτολεμαίων.
Το έργο για φωνή και πιάνο, αρχικώς (1983) και στη συνέχεια για φωνή και ορχήστρα (1984) και για φωνή και ενόργανο σύνολο (2003). Έχει παιχτεί σε όλες τις εκδοχές του σε διάφορες συγκυρίες.
Επίσης, ο Θ. Αντωνίου το 1983 συνέθεσε την "Θάλασσα του Πρωιού" για χορωδία, ενώ αρχίζει την όπερα του Οιδίπους επί Κολωνώ (1997) με το "Περιμένοντας τους βαρβάρους" του Καβάφη.
Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι το 2003 ο Θ. Αντωνίου, με αφορμή την επέτειο των 70 χρόνων από τον θάνατο του Καβάφη, διοργάνωσε στην Πάτρα, σε συνεργασία με το Δημοτικό Ωδείο, ένα workshop Καβάφη με τη συμμετοχή νέων συνθετών. Μια διοργάνωση με εξαιρετικά αποτελέσματα.
Το Νιχώρι του Φίλιππου Τσαλαχούρη, είναι το μοναδικό τραγούδι του συνθέτη σε ποίηση Καβάφη. Το συνέθεσε κατόπιν προτροπής μας για την παραγωγή «Ο Καβάφης του Πατριάρχη». Ο ίδιος μας είπε ότι το έκανε επειδή το ποίημα αυτό είναι από τα πρώιμα του Καβάφη (ανήκει στα Κρυμμένα) και έχει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Αλλιώς πιστεύει ότι ο Καβάφης δεν μελοποιείται. Είναι άραγε τυχαίο, σκεπτόμαστε, αυτό με δεδομένη την αγάπη του συνθέτη στον Καλομοίρη και κατά συνέπεια στον Παλαμά;
Το Che fece.... il gran rifiuto, μελοποιήθηκε από τον Ιάκωβο Κονιτόπουλο για τον «Καβάφη του Πατριάρχη» και παρουσιάστηκε σε πρώτη εκτέλεση πριν πέντε μέρες, σε εκδήλωση στην Βιβλιοθήκη του Μεγάρου Μουσικής.
Ο συνθέτης Ιάκωβος Κονιτόπουλος έχει ασχοληθεί αρκετά με τον Καβάφη.
Στο έργο του «Αίσθησις Α’» (1996) για βαρύτονο και ενόργανο σύνολο, συμπεριλαμβάνεται μελοποίηση του ποιήματος «Επέστρεφε». Το έργο στο οποίο υπάρχει και ποίηση του Οδ. Ελύτη, καθώς και ο εκατοστός ψαλμός του Δαβίδ, ήταν παραγγελία του Γ’ Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και παρουσιάστηκε μέσα στη μονή Δαφνίου, σε φεστιβάλ, που είχε εκείνη την εποχή δημιουργήσει στον θαυμάσιο χώρο της μονής το Γ’ Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, που δυστυχώς δεν υπάρχει πιά… Το Ελληνικό συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής διηύθυνε ο Θόδωρος Αντωνίου.
Το 2006 συνέθεσε το έργο «…πολύ ατένισα…» για βαρύτονο και ενόργανο σύνολο, με σκοπό να παρουσιαστεί στην Κωνσταντινούπολη στο 4th Mediterranean Days of Contemporary Music Festival. Το έργο ανήκει στο είδος του μουσικού θεάτρου και συνδυάζει τη δραματικότητα της αρχαίας τραγωδίας, τον εσωτερισμό κι ευαισθησία που μπορεί να δημιουργήσει η ποίηση του Καβάφη και τις σύγχρονες τεχνικές του θεάτρου και της μουσικής δημιουργίας. Το λιμπρέτο του έργου είναι σχεδιασμένο από τον ίδιο τον συνθέτη και περιλαμβάνει επιλογή στίχων του Καβάφη από διάφορα ποιήματά του, καθώς κι ένα αριστουργηματικό πεζό του, τα «Ενδύματα», το οποίο συνέστησε στον συνθέτη η ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου, που μας τιμά απόψε με την συμμετοχή της στην συναυλία. Το έργο παρουσιάστηκε στο παραπάνω Φεστιβάλ το Νοέμβριο του 2006 με σολίστ τον Σπύρο Σακκά και το Ελληνικό Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής, υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. Την επόμενη καλλιτεχνική περίοδο, 2007 – 8, παρουσιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με τους ίδιους συντελεστές, υπό τη διεύθυνση του Θόδωρου Αντωνίου.
Και θα τελειώσουμε με την Πόλι του μαέστρου και συνθέτη Άλκη Μπαλτά, για σοπράνο, πιάνο και αφηγητή, που παρουσιάστηκε σε πρώτη εκτέλεση, επίσης, πριν πέντε μέρες στην Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη.
Ο Άλκης Μπαλτάς έγραψε χορωδιακή μουσική για τον Καβάφη. Μελοποίησε στα 1982 για τετράφωνη μικτή χορωδία α καπέλα τα ποιήματα:
Μονοτονία, Επιθυμίες, Ουκ έγνως, Για νάρθουν, Τελειωμένα.
Τα τραγούδια αυτά έχουν εκδοθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού μαζί με άλλα χορωδιακά Ελλήνων συνθετών (σε επιμέλεια Αντ. Κοντογεωργίου) και έχουν παρουσιαστεί και ηχογραφηθεί από την χορωδία της ΕΡΤ.
Ο Άλκης Μπαλτάς έχει, επίσης, γράψει για τετράφωνη ανδρική χορωδία το ποίημα "Δέησις", το οποίο δεν έχει παρουσιαστεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται μάλλον για τη μοναδική σύνθεση Καβαφικού ποιήματος για τέτοιο σχήμα.
Το θέμα της χορωδιακής προσέγγισης του Καβάφη έχει πολύ ενδιαφέρον, όπως προκύπτει από την σχετική έρευνα. Άμποτες να αξιωθούμε να ακούσουμε την σχετική συνθετική παραγωγή.
Το περίφημο ποίημα Η Πόλις θα το ακούσουμε και στα αραβικά από τον φιλόλογο και μεταφραστή Roni Bou Saba. Θέλουμε, με αυτή την κίνηση, να θυμίσουμε ότι ο Καβάφης είναι ο αγαπημένος ποιητής του Αραβικού κόσμου και έχει δημιουργηθεί ολόκληρη Σχολή καβαφογενών αράβων ποιητών.
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας και παρακαλώ για το χειροκρότημά σας, αν ευαρεστηθείτε, μόνο στο τέλος κάθε μέρους του προγράμματος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου